Μέσω του προσωπικού του λογαριασμού στο f.b o Ανδρέας Μανωλικάκης τοποθετήθηκε για την επιστολή τοποθέτησης/παρέμβασης στην πρόσφατη διημερίδα Δραματικών Σχολών, που διοργάνωσε το Εθνικό Θέατρο.
Αναφέρθηκε μάλιστα και σε πικρόχολα σχόλια, που έγιναν, επειδή η επιστολή του διαβάστηκε από την Εβίτα Ζημάλη, όμως από την στιγμή που βρισκόταν στη Νέα Υόρκη, δε θα μπορούσε να συμβεί και αλλιώς.
Ακολουθούν τα όσα ανέφερε σχετικά:
“Η Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου οργάνωσε μια διημερίδα με τίτλο «Δραματικές Σχολές: Δυσλειτουργίες και Προοπτικές». Γνωρίζοντας πως λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων στην Νέα Υόρκη, όπου ζω και εργάζομαι, δεν ήταν δυνατόν να παραστώ, με ρώτησαν από την διεύθυνση της Σχολής του Εθνικού, εάν μπορώ να κάνω μια γραπτή τοποθέτηση/παρέμβαση η οποία θα διαβαστεί κατά την διάρκεια της συνάντησης των Διευθυντών των Δραματικών Σχολών, η οποία έγινε χθες το πρωί. Ορισμένοι που παρακολούθησαν την συνάντηση μέσω του ιντερνέτ και άκουσαν την επιστολή, μου εξέφρασαν την επιθυμία να αναρτήσω την επιστολή παρέμβασης ώστε να μπορούν να την διαβάσουν οι ίδιοι, αλλά και όσοι άλλοι ενδιαφέρονται για το θέμα. Επίσης, με πληροφόρησαν πως ορισμένοι, ίσως και αρκετοί, από τους Διευθυντές των Σχολών που ήταν παρόντες, δυσανασχέτησαν με το περιεχόμενο της επιστολής μου. Ουδέν σχόλιον”
Αναλυτικά η Επιστολή:
“Αποδέχτηκα την τιμητική πρόσκληση του Εθνικού Θεάτρου να συμμετάσχω στην διημερίδα για τις Δραματικές Σχολές, θέλοντας να συνεισφέρω τις προσωπικές απόψεις μου πάνω στη θεατρική εκπαίδευση και τις Δραματικές Σχολές στην Ελλάδα, αλλά και να μοιραστώ μαζί σας ορισμένα χρήσιμα και σημαντικά στατιστικά στοιχεία τα οποία προέρχονται από τουλάχιστον δυόμιση χιλιάδες κατ’ ιδίαν συζητήσεις μου με μαθητές Δραματικών Σχολών, αποφοίτους, και επαγγελματίες.
Οι συζητήσεις αυτές προέκυψαν από τις συνεντεύξεις για την επιλογή των συμμετεχόντων στο σεμινάριο Υποκριτικής που διδάσκω επί 28 συνεχή έτη στη Σχολή Μωραΐτη. Είχα πεντακόσιες επιπλέον κατ’ ιδίαν συζητήσεις με ηθοποιούς, σκηνοθέτες, θεατρολόγους, κριτικούς, συγγραφείς, μεταφραστές, σκηνογράφους, και καθηγητές, στ\ο πλαίσιο των συνεντεύξεων για το σεμινάριο Ανάλυσης Κειμένου που διδάσκω επί 13 έτη στην Ελληνοαμερικανική Ένωση.
Στο αρχείο μου υπάρχουν επιπλέον πάνω από χίλιες χειρόγραφες, ανυπόγραφες, αξιολογήσεις από τους συμμετέχοντες και των δυο σεμιναρίων όλων αυτών των ετών.
Ζητώ οι αξιολογήσεις να είναι ανυπόγραφες για λόγους ελευθερίας έκφρασης. Παρότι το ερωτηματολόγιο αφορά μόνο την εμπειρία τους στο σεμινάριο μου, σχεδόν πάντα οι συμμετέχοντες αναφέρονται σε εμπειρίες που είχαν στις σχολές τους. Έτσι προέκυψε ένα υλικό σπάνιας στατιστικής μελέτης πάνω στη θεατρική εκπαίδευση στην Ελλάδα και τα προβλήματα της.
Για να μη μακρηγορώ, δημιούργησα μια συνοπτική λίστα, των κοινών σημείων πάνω στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν ή αντιμετώπισαν κατά την διάρκεια των σπουδών τους. Είπαν ή έγραψαν τα εξής:
* Στα τρία έτη της σχολής δεν μάθαμε μια σαφή και πρακτική διαδικασία προσέγγισης του κειμένου και του ρόλου.
* Οι καθηγητές δεν είχαν την θεωρητική κατάρτιση για να εξηγήσουν την φιλοσοφία του τρόπου δουλειάς που μας ζητούσαν να εφαρμόσουμε. Οι όποιες εξηγήσεις τους ήταν ασαφείς και χωρίς τεκμηρίωση.
* Οι προσεγγίσεις των καθηγητών διέφεραν σημαντικά μεταξύ τους με αποτέλεσμα να δημιουργείται σύγχυση. Ο ένας θεωρούσε την συγκίνηση ως ανάθεμα για το θέατρο και ο άλλος το αντίθετο.
* Δεν διδαχτήκαμε πώς να ενεργοποιούμε την συναισθηματική μας φόρτιση, ή πως να την ελέγχουμε όταν αυτή εμφανιζόταν τυχαία.
* Κάντο ψεύτικα, κοίτα την αναμμένη λάμπα, ή κράτα ανοιχτά τα βλέφαρα σου για να δακρύσεις, είναι μερικές από τις οδηγίες που μας δίνουν για να δημιουργήσουμε την εντύπωση τη συγκίνησης.
* Δεν έχουν πραγματική γνώση του Συστήματος Στανισλάφσκι και του Actors Studio. Μας λένε πως το πρώτο είναι ξεπερασμένο και το δεύτερο μόνο για τον κινηματογράφο. Επίσης πως με την Μέθοδο του Actors Studio μπορεί να τρελαθείς.
* Μιλούν και γράφουν για προσβολές, υποτιμήσεις, ειρωνείες, σεξουαλικά υπονοούμενα, ευνοούμενους και παραγκωνισμένους, καθώς και για καθηγητές που αργούν μόνιμα, αλλά και για ορισμένους που απουσιάζουν χωρίς να αναπληρώνουν τις χαμένες ώρες.
* Τονίζουν με έμφαση την έλλειψη ενός περιβάλλοντος στο οποίο να μπορούν να νιώσουν ασφάλεια για να τολμήσουν να κάνουν πράγματα χωρίς τον φόβο της αποτυχίας και του χλευασμού.
* Περιγράφουν αίθουσες που δεν καθαρίζονται, που δεν έχουν το κατάλληλο μέγεθος και τον κατάλληλο εξοπλισμό για τις συγκεκριμένες σπουδές.
* Αναφέρονται στην έλλειψη ενός συστήματος που να μπορούν οι μαθητές, προστατευμένοι, να παραπονεθούν χωρίς να φοβούνται την εκδικητική αντίδραση του καθηγητή για τον οποίο παραπονέθηκαν.
* Όσον αφορά την εμπειρία τους από τις εισαγωγικές εξετάσεις, αρκετοί την χαρακτήρισαν ως απαράδεκτη και κακοποιητική. Θεωρούν ψυχρή και ψαρωτική την συμπεριφορά των κριτών, όταν τους απευθύνονται στον πληθυντικό.
Τέλος το σημείο στο οποίο συμφωνούσαν σχεδόν όλοι ήταν ότι «Μέσα σε λίγους μήνες χάσαμε τον ενθουσιασμό και την αγάπη που είχαμε για το θέατρο όταν μπήκαμε στη Σχολή». Επιπλέον ένας σημαντικός αριθμός αποφοίτων είπε πως «αφιερώσαμε τρία χρόνια και δεν μάθαμε τίποτε». Όλα όσα αναφέρουν είναι εξαιρετικά δυσάρεστα. Οφείλω να ομολογήσω, πως πολλά από αυτά τα βίωσα και εγώ στα τρία χρόνια σπουδών μου στη Σχολή του Θεάτρου Τέχνης, 1975-1978.
Πιστεύω ότι χρειάζεται μεγάλη προσοχή σε αυτά τα ζητήματα που θίγονται, διότι στην εξάλειψη τους βρίσκεται η λύση και η ελπίδα για βελτίωση. Οι απόψεις που θα εκφράσω πάνω στο θέμα μας, απορρέουν από μια μακρά διεθνή εμπειρία μου τόσο ως σπουδαστή όσο και ως διδάσκοντα σε σημαντικές σχολές στο εξωτερικό.
Επειδή αυτό ακούγεται γενικό και αόριστο, πιο συγκεκριμένα, για όσους δεν με γνωρίζουν ή δεν γνωρίζουν την πορεία μου, ως σπουδαστής φοίτησα: στο Παρίσι, στη Σχολή Παντομίμας του Μαρσέλ Μαρσώ, στο Ατελιέ Υποκριτικής του Ανδρέα Βουτσινά, στο Πανεπιστήμιο της Βενσέν, και στη Νέα Υόρκη στο Actors Studio, και στο Κονσερβατουάρ της Στέλλα Άντλερ.
Επί 30 χρόνια ως δάσκαλος υποκριτικής και σκηνοθεσίας δίδαξα σε ιδιωτικές και κρατικές σχολές θεάτρου και κινηματογράφου στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες, συμπεριλαμβανομένου του Actors Studio με το οποίο συνδέομαι επί 42 χρόνια.
Το 2006 επανασύστησα το Μεταπτυχιακό Προγράμμα Actors Studio Drama School (Master of Fine Arts) στο Πανεπιστήμιο Pace της Νέας Υόρκης, όπου διετέλεσα Πρόεδρος μέχρι το 2020, ενώ από το 1996 συνεχίζω να κατέχω την θέση του Προέδρου του Τμήματος Σκηνοθεσίας.
Στο Actors Studio είμαι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου, καθηγητής, και εξεταστής στις προκαταρκτικές και τελικές εξετάσεις για την εισαγωγή των νέων Δια Βίου Μελών.
Μέσα από την εμπειρία που περιέγραψα, έχω καταλήξει στα εξής συμπεράσματα: Θεωρείται διεθνώς αυτονόητο, πως μια Δραματική Σχολή για να είναι πραγματικά επαγγελματική, πρέπει να πληροί ορισμένες απαραίτητες προϋποθέσεις:
Πρώτη προϋπόθεση είναι η κατανόηση της αποστολής της, η οποία είναι να εκπαιδεύσει τους μαθητές πώς να χρησιμοποιούν το υποκριτικό τους όργανο. Κατά τον Βαχτάνγκοφ «στη σχολή ο μαθητής πρέπει να αποκτήσει εξωτερική και εσωτερική τεχνική. Η εξωτερική τεχνική αφορά την εκπαίδευση του σώματος και της φωνής. Η εσωτερική τεχνική αφορά την φαντασία και τις συγκινήσεις. Την ικανότητα της ψυχής να εκθέτει εμπειρίες ζωής.»
Μόνο με σωστή εκπαίδευση και τεχνική οι μαθητές θα μπορούν να ερμηνεύσουν πειστικά τις ανθρώπινες καταστάσεις που περιέχουν τα θεατρικά έργα.
Οι καταστάσεις αυτές περιλαμβάνουν ένα μεγάλο φάσμα συναισθημάτων όπως θυμός, οργή, μίσος, αγάπη, έρωτας, προδοσία, λύπη, θρήνος, μοναξιά, χαρά, ευτυχία, τα οποία πρέπει αποδοθούν με ειλικρίνεια.
Ο Στανισλάφκσι έλεγε πως το πιο σημαντικό στοιχείο της υποκριτικής είναι η ειλικρίνεια.
Ο Γκροτόφσκι έλεγε: «Αυτό που είναι σημαντικό στη δουλειά μας είναι η ανθρώπινη αποκάλυψη και η ειλικρίνεια που πάει ως τα άκρα. Για εμάς το θέατρο είναι περισσότερο ένας χώρος μέσα στον οποίο αναμετριόμαστε με τις εμπειρίες της ζωής μας, τις γνωρίζουμε, τις εξερευνούμε.
Κάποια στιγμή ανακαλύψαμε πως θα πρέπει να αποκηρύξουμε και να εξαλείψουμε όλα τα συμπληρωματικά στοιχεία, όλα όσα δεν είναι σημαντικά και δεν προέρχονται μέσα από τον άνθρωπο, την ανθρώπινη εμπειρία».
Ο Κουν αναφερόμενος στην αρχαία τραγωδία έλεγε: «Είναι ανάγκη ο γραπτός ποιητικός λόγος να γίνει βίωμα. Έτσι που οι ερμηνευτές να συνταιριάσουν την προβολή της έκφρασης με την πραγματικότητα, κι οι δραματικές καταστάσεις να ξεπηδούν μέσα από συγγενικές και άμεσες εμπειρίες».
Επίσης τόνιζε πως: «Δεν μπορεί να υπάρξει γνήσια έκφραση που να δημιουργεί θεατρική μαγεία αν δεν ερεθιστούν, αν δεν ηλεκτριστούν η ευαισθησία και οι αισθήσεις. Κι ο ανθρώπινος εγκέφαλος απομονωμένος από τέτοιους ερεθισμούς είναι λειψός κι αδύναμος για μια τέτοια λειτουργία.»
Η σχολή έχει υποχρέωση να διδάξει στους μαθητές πώς να εκφράσουν με ειλικρίνεια σε όλο τους το βάθος όλα τα συναισθήματα και τις συγκινήσεις. Για να γίνει αυτό πρέπει ο ηθοποιός να μάθει να ελέγχει απόλυτα το υποκριτικό του όργανο. Να το ενεργοποιεί και να το σταματά κατά βούληση.
Εδώ πρέπει να υπογραμμίσω πως η αισθητική άποψη του δασκάλου για το εάν και πώς πρέπει να παρουσιάζονται και να εκφράζονται τα συναισθήματα στο θέατρο, δεν πρέπει να υπεισέλθει στην εκπαίδευση των μαθητών. Αυτό είναι θέμα του εκάστοτε σκηνοθέτη ο οποίος θα καθοδηγήσει τον ηθοποιό ανάλογα με το ύφος και το στυλ της παράστασης που έχει στο νου του. Κατά τον Βαχτάνγκοφ και πάλι: «Υπέρτατος στόχος της Δραματικής Σχολής είναι να βοηθήσει τον μαθητή να εξερευνήσει, να ανακαλύψει και να φανερώσει την ατομική του έκφραση».
Δεύτερη προϋπόθεση είναι η καταλληλότητα των δασκάλων.
1) Ο καλός δάσκαλος αγαπάει την διδασκαλία. Γνωρίζει βαθιά την υποκριτική διαδικασία και τη λειτουργία του υποκριτικού οργάνου. Έχει μελετήσει και ενημερωθεί πάνω στη φιλοσοφία και τις διαδικασίες των σπουδαίων δασκάλων του θεάτρου, δεν κάνει απλουστεύσεις, δεν λέει ανακρίβειες, ούτε αναφέρεται σε διαδικασίες που δεν γνωρίζει σε βάθος, διότι εκτίθεται ανεπανόρθωτα στα μάτια των μαθητών.
2) Η φιλοσοφία της διαδικασίας που ζητά από τους μαθητές να εφαρμόσουν πρέπει είναι σαφής, να ξέρει να την εξηγήσει θεωρητικά, και να την μεταδώσει. Επίσης η διαδικασία αυτή πρέπει να μπορεί να εφαρμοστεί στο θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση.
3) Είναι ικανός να εκτιμήσει ακόμη και την παραμικρή πρόοδο, και να γνωρίζει πως εάν δυο ηθοποιοί έχουν το ίδιο πρόβλημα, η λύση δεν είναι η ίδια και για τους δυο.
Κατά τον Γκροτόφσκι και πάλι, «επειδή όλα τα μπλοκαρίσματα και οι αντιστάσεις είναι διαφορετικά στον καθένα μας, πολύ γρήγορα η εκπαίδευση προσωποποιείται», ως εκ τούτου γενικές προσεγγίσεις σε ατομικά υποκριτικά ζητήματα δεν βοηθούν.
Ο δάσκαλος που αγαπάει τον μαθητή, δημιουργεί μια ατμόσφαιρα ασφάλειας και συναδελφικότητας μέσα στην τάξη, χωρίς προσβολές και χωρίς προστατευόμενους.
Τρίτη προϋπόθεση είναι ο κατάλληλος σχεδιασμός και οργάνωση των εισαγωγικών εξετάσεων.
Η σχολή οφείλει να έχει ξεκάθαρα κριτήρια επιλογής, με κριτές που αγαπούν αυτό που κάνουν και αυτούς που εξετάζονται. Απωθημένα αρχομανίας, επιδειξιομανία, σοβαροφάνεια, αδικαιολόγητη αυστηρότητα, και ψαρωτικές συμπεριφορές δεν έχουν θέση σε αυτή τη εξαιρετικά ευαίσθητη διαδικασία. Οι κριτές γνωρίζουν πως ο υποψήφιος την ώρα που παρουσιάζει τη δουλειά του, είναι ένας ηθοποιός επί σκηνής. Αυτή η συνθήκη από μόνη της, για όσους σέβονται το θέατρο και την τέχνη του ηθοποιού αποτελεί ιερή στιγμή, που απαιτεί απόλυτη σιωπή και προσήλωση από την πλευρά των κριτών. Κανείς δεν τρώει, πίνει, καπνίζει, διαβάζει, μιλάει. Αυτά να γίνονται στο διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ των υποψηφίων.
Στις εισαγωγικές εξετάσεις του Actors Studio Drama School, όταν ο υποψήφιος τελειώσει την παρουσίαση βγαίνει από την αίθουσα, και εφόσον η επιτροπή επιθυμεί να δουλέψει μαζί του για να δει περισσότερα πράγματα, αφού αποφασίσουν οι κριτές τι είναι αυτό που χρειάζονται να δουν, ένας εκ των κριτών, πηγαίνει έξω και δίνει, κατ’ ιδίαν, κάποια συνθήκη ή προσαρμογή, η οποία θα πρέπει να είναι αφενός σαφής και συγκεκριμένη και αφετέρου να έχει σαφή στόχο όσον αφορά το γιατί δόθηκε.
Όποια κι αν είναι η τελική απόδοση του υποψηφίου, η στάση της επιτροπής απέναντι του θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από ευγένεια και σεβασμό. Οι υποψήφιοι εκείνη την ώρα χρειάζονται ζεστασιά. O πληθυντικός όταν απευθυνόμαστε στον εξεταζόμενο, δημιουργεί ψυχρότητα και απόσταση που αποθαρρύνει. Ο ενικός είναι πιο άμεσος και πιο φιλικός.
Τέλος, θεωρούμε απολύτως απαραίτητο να έχει η επιτροπή μια σύντομη συνέντευξη με τον κάθε υποψήφιο που σκοπεύει να περάσει στην επόμενη φάση. Βγαίνουν χρήσιμες πληροφορίες από αυτή την συζήτηση σε θέματα που αφορούν την επιλογή του υποψηφίου να γίνει ηθοποιός, γιατί επέλεξε την συγκεκριμένη σχολή, κτλ..
Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της θεατρικής παιδείας και εκπαίδευσης στην Ελλάδα είναι ο υπερβολικός αριθμός Δραματικών Σχολών. Όλοι γνωρίζουμε πως οι καλοί δάσκαλοι είναι μετρημένοι στα δάχτυλα. Από εκεί και πέρα αρχίζουν οι εκπτώσεις με σοβαρό αντίκτυπο στη ποιότητα των σπουδών και των σχολών. Για να στελεχωθούν οι τόσες σχολές με δασκάλους θα πρέπει αναγκαστικά να προσληφθούν πολλοί μέτριοι έως και κακοί δάσκαλοι. Η έλλειψη της διαδικασίας αξιολόγησης από τους μαθητές επιδεινώνει το πρόβλημα.
Επίσης σημαντικό πρόβλημα προκύπτει όταν κριτήριο για την πρόσληψη των δασκάλων γίνεται η διασημότητα τους ως ηθοποιών και σκηνοθετών, προφανώς για εμπορικούς λόγους, αφού η διασημότητα δεν συνδέεται πάντοτε με την γνώση του αντικειμένου και την ικανότητα μετάδοσης.
Όσο για το όριο ηλικίας των υποψηφίων στα 25 έτη για τις δύο κρατικές σχολές, είναι χωρίς νόημα και αγγίζει τον ρατσισμό. Ο μόνος λόγος που θα μπορούσα να σκεφτώ θα ήταν ίσως κάποιος φόβος ανεπάρκειας των καθηγητών να απευθυνθούν σε ανθρώπους πιο ώριμους και υποψιασμένους που δεν θα πειστούν από αοριστίες και ανακρίβειες.
Θα τελειώσω την παρέμβαση μου με ένα κείμενο του συνιδρυτή του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας Νεμιρόβιτς Ντάντσενκο περί διδασκαλίας:
«Η διδασκαλία στις τέχνες είναι μια δουλειά που χρειάζεται μεγάλη συγκέντρωση και αφοσίωση. Να εντοπίσεις την ατομικότητα, να κρατήσεις ζωντανή την φλόγα, να την βοηθήσεις να αναπτυχθεί. Να βγάλεις από την μέση τα εμπόδια, να εξευγενίσεις την αισθητική, να παλέψεις με τις κακές συνήθειες, με την ωραιοπάθεια. Να ζητήσεις, να επιμείνεις, να απαιτήσεις. Να είσαι τρυφερός προς τον μαθητή, και αυστηρός. Να κρατάς αδιάκοπα ζωντανό το ενδιαφέρον του προς το ανθρώπινο υλικό. Να του προσφέρεις τις καλύτερες ιδέες σου.
Με χαρά και με φροντίδα να παρακολουθείς την παραμικρή του πρόοδο… Σε όλα αυτά βρίσκεται ο σπόρος του θεάτρου, η βαθύτερη ουσία του…Είναι απολύτως αναγκαίο αυτοί οι νέοι να έχουν συνεχή και αδιάκοπη πίστη σε αυτό που έχουν αποφασίσει να αφιερώσουν την ζωή τους…και στον καθένα από αυτούς πρέπει να δοθεί η μέγιστη προσοχή… Μόνο μέσα από αυτούς, μέσα από τα νιάτα της Σχολής, μπορεί το θέατρο να αναγεννηθεί.»
Ευχαριστώ για την προσοχή και το χρόνο σας και σας εύχομαι επιτυχία σε αυτή την σημαντική για την θεατρική εκπαίδευση συνάντηση”.
Ανδρέας Μανωλικάκης
Νέα Υόρκη, Νοέμβριος 2022