Καθισμένη σ’ ένα παγκάκι στο πάρκο απολαμβάνω τον μεσημεριανό ήλιο και μασουλάω μικρά κομμάτια φράουλας επικαλυμένα με σοκολάτα. Διαβάζω ένα βιβλίο και που και που σηκώνω το βλέμμα μου και παρατηρώ τους περαστικούς. Απέναντι στο γρασίδι παιδάκια παίζουν με μια μπάλα του τένις, ένα σκυλάκι τρέχει μαζί τους να πιάσει την μπάλα και τα παιδάκια γελάνε και το χαϊδεύουν, χαμογελάω και ‘γω.
Την στιγμή που διαβάζετε αυτήν την περιγραφή πόσες εικόνες δημιουργήθηκαν αυτόματα μέσα στο μυαλό σας; Η σκέψη μας ταξιδεύει ανεξέλεγκτα είτε το θέλουμε είτε όχι. Μερικές φορές επιλέγουμε να δημιουργήσουμε ένα φανταστικό σενάριο: Σκεφτόμαστε για παράδειγμα τι θα γινόταν αν.. και το μυαλό μας αυτόματα δημιουργεί εικόνες, κινούμενες εικόνες, με πρόσωπα, ήχους και χρώματα. Τι παράξενος μηχανισμός! Πως λειτουργεί αλήθεια και γιατί;
Από τις νευρολογικές και νευροβιοχημικές έρευνες των τελευταίων 30 ετών φαίνεται ότι το μυαλό έχει αυτήν την λειτουργία για να μας προστατεύει από έναν πιθανό κίνδυνο, να δημιουργεί καινούργιες ιδέες και ευκαιρίες και να κρατάει μια φυσιολογική ψυχολογική ισορροπία απέναντι στους εξωτερικούς παράγοντες. Η φιλοσοφική ορολογία που αντιπροσωπεύει αυτήν την λειτουργία δόθηκε πρώτα από τον Πλάτωνα και την ονόμασε φαντασία. Η φαντασία είναι μια φυσιολογική λειτουργία που συμβαίνει και συνειδητά και ασυνείδητα μέσα στο μυαλό μας και δεν σταματά πότε, μέρα νύχτα φανταζόμαστε συνεχώς είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι.
Ο Albert Einstein έχει πει ότι η φαντασία είναι πιο σημαντική από την γνώση, γιατί η γνώση έχει όρια ενώ η φαντασία όχι. Φαίνεται όμως ότι τελικά ο μεγάλος φυσικός έκανε λάθος. Καθώς η επιστήμη πάνω στην έρευνα της λειτουργίας του εγκεφάλου προχωράει ραγδαία, αποδεικνύεται ότι η φαντασία δεν είναι απεριόριστη, έχει όρια, και μεγέθη. Ο ψυχολόγος και νευροερευνητής Antonio Damasio στο πανεπιστήμιο της Southern California, απόδειξε μέσα από έρευνες ετών πάνω σε ασθενείς με προβλήματα μνήμης ότι η φαντασία έχει άμεση σχέση με τις γνώσεις και τις εμπειρίες που έχει κάποιος.
Ο Einstein δεν φαίνεται να ήταν εντελώς λάθος από τις έρευνες του Damasio απλώς δεν είχε υπολογίσει πως τα όρια της φαντασίας εξαρτώνται από τα όρια της γνώσης. Σύμφωνα με τον Damasio όλες αυτές οι φανταστικές εικόνες που δημιουργεί κάθε άνθρωπος στο μυαλό του μορφοποιούνται σύμφωνα με τις εμπειρίες, και τις γνώσεις που έχεις αποκομίσει μέσα στην ζωή. Ένα απλό παράδειγμα είναι τα παιδιά. Τα παιδιά παίζουν σχεδόν συνέχεια κάτω από φανταστικές συνθήκες που δημιουργούν με το μυαλό τους. Έχετε όμως δει ποτέ κανένα κοριτσάκι 5 ετών να παίζει ότι είναι λευκό αιμοσφαίριο που μάχετε να εξοντώσει το ιο τις ανεμοβλογιάς; Όχι γιατί δεν γνωρίζει τίποτα γι’ αυτό για να δημιουργήσει μια φανταστική συνθήκη.
Είναι πολύ συνηθισμένο όμως για τα κορίτσια αυτής της ηλικίας να παίζουν τις μαμάδες σπρώχνοντας ένα παιχνίδι καροτσάκι και μιλώντας στην κούκλα τους σαν να είναι αληθινό μωρό, θα φανταστούν ότι το μωράκι αρρώστησε και θα το φροντίσουν δίνοντας του φαρμακάκι όμως η φαντασία τους φτάνει μέχρι εκεί γιατί παράλληλα και η γνώση τους φτάνει μέχρι εκεί.
Αν πάρουμε λιπών την θεωρία του Damasio ως δεδομένο, από την στιγμή που δεν υπάρχει αυτήν την στιγμή στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα κάποιος αντίλογος μπορούμε να συμπεράνουμε πως οι καλλιτέχνες που δουλεύουν με βασικό εργαλείο την φαντασία τους δεν επιλέγουν καθόλου τυχαία τα έργα τέχνης τους και την αισθητική τους.
Η επιλογή του Leonardo da Vinci να ζωγραφίσει τον Μυστικό Δείπνο (1498), ήταν ένα δημιούργημα της φαντασίας του που γεννήθηκε μέσα από τις γνώσεις και τις εμπειρίες του. Αναλόγως όταν ένας σκηνοθέτης επιλέγει να ανεβάσει ένα συγκεκριμένο θεατρικό έργο και με συγκεκριμένη αιθητική, έχει βασιστεί στην φαντασία του που επηρεάζεται και δομείται από τις γνώσεις και τις εμπειρίες του.
Το ίδιο ισχύει για την μουσική, την γλυπτική, και οποιαδήποτε μορφή τέχνης. Αν κάποιος μπορούσε να πει ότι η τέχνη δεν χρησιμοποιεί την φαντασία και να το αποδείξει, θα μπορούσε να μας πείσει ότι οι καλλιτέχνες δεν δημιουργούν βιωματικά. Προς το παρόν, όμως, με τα ως τώρα επιστημονικά δεδομένα, μπορείτε πολύ εύκολα να καταλάβετε ποιος κρύβετε πίσω από την μάσκα του αγαπημένου σας καλλιτέχνη, να τον αγαπήσετε ακόμα περισσότερο γιαυτό ή να αρχίστε να καταλαβαίνετε καλύτερα γιατί σας αρέσει.
Tης Αγγελίνας Παρασκευαϊδη, 11/9/2013
