Ο πολιτισμός είναι ο «φακός» μέσα από τον οποίο το άτομο προβάλλει το περιβάλλον του, αλλά και τον τρόπο που εκφράζεται μέσα από την Τέχνη. Στο Θέατρο Nō οι ιδιαίτερες τεχνικές υποκριτικής γεννούν ένα εικαστικό υπερθέαμα που συγκινεί και συγκλονίζει το κοινό. Άλλωστε για τον ιαπωνικό Πολιτισμό, το θέατρο είναι Τέχνη και δεν αγγίζει το ρεαλισμό…
Από τη Βίκυ Διαμάντη
Οι κινήσεις στο Θέατρο Nō είναι τριών τύπων: ρεαλιστικές, συμβολικές και αφαιρετικές. Ο ηθοποιός στην σκηνή σπάνια κινείται γρήγορα, όπως συμβαίνει στο δυτικό θέατρο, η κίνηση είναι αργή και μεθοδική. Ουσιαστικά οι ηθοποιοί δίνουν την εντύπωση ότι «γλιστρούν» κατά μήκος της σκηνής και όχι ότι βηματίζουν, ενώ κατά διαστήματα εκφράζουν το θυμό ή την ενόχληση χτυπώντας τα πόδια στο πάτωμα. Η υποκριτική Nō είναι στυλιζαρισμένη και βασίζεται σε φαινομενικά απλοϊκές εκφράσεις, ενώ ο στόχος επί σκηνής είναι η εικαστικότητα.
Η πιο βασική κίνηση είναι η kata και κάθε kata έχει και μία διαφορετική ονομασία, συνθέτοντας όλες μαζί ένα αέρινο, απόλυτα ατμοσφαιρικό, δρώμενο επί σκηνής.
Η κίνηση που δίνει την αίσθηση της ολίσθησης ονομάζεται hakobi και επιτυγχάνεται επειδή τα τακούνια δεν σηκώνονται από το πάτωμα. Όταν απαιτείται να αλλάξουν κατεύθυνση οι ηθοποιοί, για παράδειγμα να στρίψουν αριστερά, το δεξί πόδι γαντζώνεται γύρω από το μεγάλο δάχτυλο του αριστερού ποδιού. Στη συνέχεια, στρίβοντας το μετατάρσιο, ένα πόδι τη φορά, τα πόδια θα έρθουν ίσα και η στροφή έχει ολοκληρωθεί.
Το κέντρο βάρους για να γίνει σωστά η κίνηση hakobi παρέχεται από τη βασική στάση που έχει ο ηθοποιός, την kamae.
Είναι δηλαδή σημαντικό για τους ηθοποιούς να διατηρούν μια σταθερή στάση ανά πάσα στιγμή, χωρίς περιττές κινήσεις. Στο κάτω μέρος του σώματος, τα γόνατα είναι ελαφρώς λυγισμένα, χαμηλώνοντας το κέντρο βάρους του ερμηνευτή. Στο πάνω μέρος του σώματος, τα χέρια είναι ελαφρώς λυγισμένα, οι αγκώνες προς τα έξω, κάνοντας ένα είδος κυκλικού σχήματος με τα μπράτσα, ενώ οι ηθοποιοί στο δεξί χέρι κρατούν μία βεντάλια. Οι ηθοποιοί συνήθως βρίσκουν την πιο άνετη kamae τους μέσω της επανάληψης κατά τη διάρκεια της προπόνησής τους.
https://www2.ntj.jac.go.jp/unesco/noh/all-common/mp4/ct2_d2-2.mp4
H αλλαγή στη διάθεση σηματοδοτείται μέσω της κίνησης shiori που συμβολίζει το κλάμα ή τη βαθιά θλίψη. Το κεφάλι είναι ελαφρώς γερμένο προς τα κάτω και είτε το ένα χέρι είτε και τα δύο σκεπάζουν τα μάτια υποδηλώνοντας ότι ο ηθοποιός δακρύζει.
Ακόμη μία σημαντική kata είναι η κίνηση sashi. Σε αυτή την στάση ο ηθοποιός κρατά στο χέρι τη βεντάλια σχετικά κοντά στο σώμα, και στη συνέχεια την ταλαντεύει σε σχήμα τόξου και τη φέρνει μπροστά στα μάτια, με στόχο να δείξει κάτι που βρίσκεται σε απόσταση, όπως ένα βουνό ή μία θάλασσα. Η κίνηση sashi μπορεί να συμπίπτει με το περιγραφικό κείμενο που τραγουδά η χορωδία. Να σημειώσουμε ότι κάθε kata χρησιμοποιείται για να εκφράσει ένα συγκεκριμένο συναίσθημα στην σκηνή, ενώ η ίδια kata μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε διαφορετικές χρονικές στιγμές για να εκφράσει διαφορετικά πράγματα.
https://www2.ntj.jac.go.jp/unesco/noh/all-common/mp4/ct2_d2-1.mp4
Οι κινήσεις, εκτός από συναισθήματα, μπορούν να μας αποκαλύψουν και στοιχεία για τη μορφή, όπως ηλικία, φύλο ή κοινωνική θέση. Για παράδειγμα, οι άνδρες περπατούν με τις πατούσες τους να έχουν κλίση προς τα έξω, οι γυναίκες έχουν τις πατούσες με κλίση εσωτερικά. Οι γυναίκες νεαρής ηλικίας κουνούν το κεφάλι σχηματίζοντας τον αριθμό οκτώ με την κίνησή τους, έχοντας ως κέντρο της κίνησης στο πρόσωπο τη μύτη, ενώ γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας έχουν ως κέντρο κίνησης το σαγόνι. Επίσης ο ήχος της φωνής μετατρέπεται ανάλογα με τις απαιτήσεις του ρόλου, μία ασθενική φωνή ανήκει σε έναν υπέργηρο άνδρα, ενώ η βαθιά δυνατή φωνή με τραβηγμένες τις λέξεις ανήκει σε έναν νεότερο και δυνατό άνδρα.
Σημασία έχουν και οι κινήσεις που γίνονται με τα μανίκια του κιμονό που φορούν οι ηθοποιοί, καθώς ο τρόπος που κινούν τα μανίκια εκφράζει συναισθήματα, σκέψεις ή και στάσεις της μίας μορφής έναντι της άλλης.
Οι καλλιτέχνες του Θεάτρου Nō εφαρμόζουν τις kata με λεπτομέρεια, ακόμη και όταν χορεύουν συνθέτουν μια σειρά από διαδοχικές, ρευστές, συναισθηματικές κινήσεις, που με τη σειρά τους δίνουν συναισθηματική έκφραση στο ρόλο που υποδύονται. Η εκπαίδευση άλλωστε των ηθοποιών ξεκινά από την παιδική ηλικία και σε όλη τους τη ζωή μαθαίνουν πώς να τελειοποιήσουν τις κινήσεις τους και να φτάσουν στην κορύφωση της υποκριτικής τους έκφρασης.
Shimai and Maibayashi
Shimai ονομάζεται ένα σύντομο χορευτικό σχήμα που πραγματοποιείται στη διάρκεια της παράστασης. Υπάρχουν διάφοροι τύποι shimai, συμπεριλαμβανομένων των βασικών τμημάτων του, kuse και kiri. Οι ενότητες shimai χρησιμοποιούνται γενικά για να περιγράψουν είτε την τοποθεσία είτε τη συναισθηματική κατάσταση του shite (πρόκειται για τον κεντρικό ρόλο σε ένα θεατρικό έργο του Nō και αναφέρεται και στον ηθοποιό αλλά και στο ρόλο που ερμηνεύει).
Ένα maibayashi είναι τμήμα της παράστασης που περιέχει τουλάχιστον ένα τμήμα shimai. Το shimai εκτελείται με λίγα μόνο μέλη της χορωδίας να τραγουδούν για τον shite, ενώ ένα maibayashi περιλαμβάνει μουσικούς, καθώς και μια χορωδία. Τόσο το shimai όσο και το maibayashi εκτελούνται χωρίς πλήρη ενδυμασία και μάσκα, αλλά φορώντας απλώς την ιαπωνική παραδοσιακή επίσημη ένδυση: montsuki (κιμονό στολισμένο με οικογενειακό έμβλημα) και hakama (μεγάλα μεταξωτά παντελόνια που μοιάζουν με φούστα). Ο shite χρησιμοποιεί βεντάλια, αλλά όχι βεντάλια chukei. Συνήθως ο shite σε shimai ή maibayashi χρησιμοποιεί μία βεντάλια shizume.
Εικόνα 1Shizume fan
Εικόνα 2chukei fan
Οι βεντάλιες κλείνουν όταν τελειώνει το έργο.
Σημαντικό ρόλο στην υποκριτική απόδοση έχουν και οι μάσκες. Οι ανεπαίσθητες κλίσεις στις μάσκες που φορούν οι κύριοι χαρακτήρες μεταδίδουν την αλλαγή της διάθεσης. Μια κλίση της μάσκας προς τα πάνω (teru) υποδηλώνει χαρά και ευθυμία, ενώ μια κλίση προς τα κάτω συνδέεται με απόγνωση και θλίψη (kumoru).
Μία ενδιαφέρουσα άσκηση
Για να πάρετε μία γεύση από την κίνηση των ηθοποιών του θεάτρου Nō μπορείτε να δοκιμάστε αυτή την άσκηση:
Κρατήστε το πάνω μέρος του σώματός σας ακίνητο, αλλά χαλαρό (από τους γοφούς και πάνω) και ελαφρώς γερμένο προς τα εμπρός. Λυγίστε ελαφρά τα γόνατά σας. Για να περπατήσετε, κρατήστε το σώμα σας σε αυτή τη βασική θέση, στη συνέχεια σύρετε το πόδι σας προς τα εμπρός κρατώντας το επίπεδο. Στη συνέχεια, την τελευταία στιγμή, σηκώστε τη φτέρνα και μετά χαμηλώστε την. Τα βήματα πρέπει να είναι μικρά και το όλο πράγμα πολύ αργό.
Επηρέασε το Θέατρο Nō τον Μπρεχτ;
Οι τεχνικές υποκριτικής του Θεάτρου Nō έχουν επηρεάσει και το δυτικό Θέατρο. Τόσο η Maria P. Alter σε μελέτη της από το 1968 όσο και ο Thomas Di Napoli στην έρευνά του «Bertolt Brecht And The Nō: A Comparison Of Two Theaters» υποστηρίζουν ότι η επιρροή των τεχνικών του ιαπωνικού θεάτρου είναι έντονη στην υποκριτική θεωρία του Μπέρτολτ Μπρεχτ και ειδικά στα έργα που συνέγραψε από το 1929 έως το 1934. Αλλά και ο Andrzej Wirth ερμηνεύει το Nō μέσα από το φακό της μπρεχτικής θεωρίας. H επαφή του Μπρεχτ με το έργο του ασιανολόγου Άρθουρ Γουάλεϊ υπήρξε καταλυτική για τη συγγραφή και απόδοση των πρωτόλειων έργων του σημαντικού αναμορφωτή και θεμελιωτή του Επικού θεάτρου. Ειδικά το έργο του «Αυτός που λέει ναι – Αυτός που λέει όχι» (1930) βασίζεται ουσιαστικά στη μετάφραση του Άρθρουρ Γουάλεϊ για το ιαπωνικό έργο Tanika του Zenchiku, με ελαφρές παραλλαγές. Επίσης η «αποστασιοποίηση» που προτείνει ο Μπρεχτ στην υποκριτική απόδοση, έχει αναφορές στις ιαπωνικές τεχνικές υποκριτικής. Ομοιότητες με το Nō βρίσκουμε και σε άλλα πεδία της μπρεχτικής θεωρίας για το θέατρο, όπως στη διαμόρφωση της σκηνής, ενώ ακολουθεί την τεχνική του Θεάτρου Nō και στην ανάπτυξη του κειμένου. Στο Θέατρο Nō γίνεται εισαγωγή στην σκηνή με δύο φράσεις που περιγράφουν περιληπτικά τι θα δούμε στη συνέχεια στο έργο, έτσι και ο Μπρεχτ ακολουθεί την ίδια τακτική σε έργα του. Επίσης τόσο στο Nō όσο και στα έργα του Μπρεχτ υπάρχει χορωδία (βέβαια εδώ μπορούμε να θεωρήσουμε ότι υπάρχει επιρροή και από το αρχαίο ελληνικό θέατρο που είχε τον χορό, ο οποίος έπαιζε ουσιαστικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής και έχει επίσης ασκήσει έντονη επιρροή στη θεατρική δράση και μεταγενέστερα).
Σαφώς υπάρχουν κοινές αναφορές ανάμεσα στο Θέατρο Nō και το Επικό Θέατρο. Ότι ο Μπρεχτ είχε μελετήσει τις τεχνικές του Θεάτρου Nō είναι αδιαμφισβήτητο, αλλά δεν μπορούμε να πούμε με σαφήνεια σε ποιο βαθμό είχε τελικά δεχθεί επιρροή από το θέατρο της Άπω Ανατολής.
Επιρροές από το θέατρο της Άπω Ανατολής δεν είχε μόνο ο Μπρεχτ. Θα παραμείνουμε στο Επικό θέατρο καθώς και Piscator, που επίσης είναι εκπρόσωπος του Επικού Θεάτρου, είναι αλήθεια πως είχε ενδιαφέρον για την Ανατολή που το εκφράζει εκείνη την εποχή στην σκηνοθεσία του Des Kaisers Kuli (The Emperys Coolie) του Plivier (1930), όπου μια επική σκηνοθεσία αναμειγνύεται με το εξωτικό θέμα.
Βιβλιογραφία
1.Comparative Analysis Japans Noh Theatre
- Thomas Di Napoli: Bertolt Brecht And The Nō: A Comparison Of Two Theaters
- Min Tian: The Use of Asian Theatre for Modern Western Theatre: The Displaced Mirror